مهدی بهروزمند – حلما السادات فدایی
آمارها نشان مي‌دهد«شدت انرژي» در ايران از ميانگين جهاني بالاتر است. از آنجا که در بخش خانگي ارزش افزوده‌اي ايجاد نمي‌شود، اصلاح رفتار مشترکين در اين بخش مي‌تواند به طور قابل ملاحظه‌اي شاخص شدت انرژي را بهبود بخشد. از مهم‌ترين علل بالا بودن مصرف در بخش خانگي، يارانه‌اي بودن قيمت حامل‌هاي انرژي است. در شرايط کنوني، تعرفه‌گذاري انرژي در کشور به گونه‌اي است که «مصرف بيشتر» با «يارانه بيشتري» همراه است که اين وضعيت غيرعادلانه و برخلاف سياست‌هاي کاهش مصرف انرژي است.
براساس مطالعه تجربه نظام‌هاي مختلف قيمت‌گذاري انرژي در دنيا، در شرايط کنوني کشور، نظام تعرفه‌گذاري پلکاني افزايشي Increasing Block Tariff) يا به اختصار(IBT گزينه اصلي در تحقق درآمدهاي دولت و کاهش مصرف انرژي است که به طور خلاصه به اين صورت بيان مي‌شود :
«با توجه به روند مصرف اکثريت مشترکين، ميزان مشخصي از هر حامل انرژي به عنوان «الگوي مصرف» تعريف مي‌شود؛ هزينه مصارف کمتر از الگو، ارزان‌تر تعيين مي شود و به آن يارانه تعلق مي‌گيرد. با عبور مصرف از الگو، قيمت به صورت پلکاني افزايش مي‌يابد و مي‌تواند از قيمت تمام شده هم بالاتر تعيين شود.»
با وجود آنکه مجلس شوراي اسلامي در قالب قوانين مشخص به استناد ماده 10 قانون اصلاح الگوي مصرف انرژي امکان افزايش تعرفه پرمصرف‌ها (خارج از الگوي مصرف) ميسر مي‌باشد، اما متاسفانه بيشتر پلکان‌هاي تعرفه آب و انرژي، همچنان يارانه‌اي است. در نتيجه اگر مشترکي بيشتر انرژي مصرف کند، از يارانه پنهان بيشتري برخوردار مي‌شود که به عنوان نمونه دو منطقه از کشور که بالاترین یارانه ماهانه پنهان گاز طبیعی و برق به ترتیب بیش از 1720 هزار تومان و 85 هزار تومان متعلق به آنهاست ، نشان داده شده است (نمودار 1و2). در حالیکه با اجراي مدل IBT «مصرف بيشتر، يارانه بيشتري نخواهد داشت».
هم‌اکنون استفاده از مدل IBT هم در کشورهاي صنعتي و هم در کشورهاي در حال توسعه به‌صورت جدي پيگيري مي‌شود. براي مثال، موسسه Circle Of Blue در آمريکا اعلام کرده‌است که 15 ايالت اين کشور از تعرفه‌هاي پلکاني افزايشي آب استفاده مي‌کنند. همچنين شرکت توزيع گاز و برق سن‌ديگو (SDG&E) در ايالت کاليفرنيا و شرکت توزيع برق Eskom در آفريقاي جنوبي از اين مدل بهره مي‌برند. در شرکت SDG&E با عبور مصرف از حد الگو، تعرفه برق از 19 سنت ه 37 سنت مي‌رسد (نمودار3). به علاوه، مطالعات گسترده «مرکز انرژي پايدار» بريتانيا نشان مي‌دهد با استفاده از مدل IBT، مصرف آب و حامل‌هاي انرژي مي‌تواند در مواردي حتي 30% کاهش يابد.
نمودار3- بهره گیری از مدل IBT در شرکت توزیع گاز و برق سن‌ديگو (SDG&E) در ايالت کاليفرنيای آمریکا در سال 2014
- اهداف و مزاياي اجراي مدل IBT
- افزايش درآمدهاي دولت و جبران کسري منابع هدفمندي
يکي از اهداف دولت از حذف تدريجي يارانه‌هاي انرژي، افزايش درآمد است. در اين راستا با تصويب و ابلاغ قانون هدفمند کردن يارانه گامي مهم در جهت شفاف‌سازي قيمت‌ها و حذف يارانه‌هاي پنهان برداشته شد. دولت با استفاده از مدل پيشنهادي IBT می تواند از محل فروش انرژي درآمد قابل توجهی کسب نمايد. اما متاسفانه، دولت به جاي تمرکز بر «يارانه پنهان پرمصرف‌ها» بر حذف «يارانه نقدي پردرآمدها» تمرکز کرده است. اين در حالي است که بررسي زيرساخت‌هاي اطلاعاتي کشور نشان مي‌دهد در حال حاضر شناسايي درآمد و دارايي‌هاي افراد چندان ساده نيست و حذف يارانه نقدي پردرآمدها ممکن است خطاي زياد و در نتيجه نارضايتي اجتماعي به دنبال داشته باشد. در عوض مي‌توان با اصلاح قيمت حامل‌هاي انرژي، منابع قانون هدفمندي را تامين نمود. چرا که مصرف انرژي خانوار، برخلاف درآمد و دارايي افراد، به راحتي توسط کارت‌هاي سوخت و کنتورهاي آب، برق و گاز اندازه‌گيري مي‌شود. در واقع، لازم نيست «پردرآمدها» مذمت شوند بلکه بايد «پرمصرف‌ها» با قيمت‌هاي واقعي مواجه شوند و در نتيجه يا رفتار خود را اصلاح کنند و يا هزينه مصارف خارج از عرف خود را به‌طور کامل بپردازند.
- کاهش مصرف و در نتيجه کاهش «يارانه پنهان انرژي»
باتوجه به اين که با استفاده از اين مدل، مشترکين کم مصرف با تعرفه عادي و مشترکين پرمصرف با تعرفه‌هاي تصاعدي مواجه مي‌شوند، مدل IBT يک نظام تشويق و تنبيه قدرتمند براي کاهش مصرف انرژي است. در نتيجه دولت مي‌تواند سوخت صرفه‌جويي شده را به قيمت بين‌المللي صادر نمايد. ضمناً بايد در نظر داشت معمولاً قابليت اصلاح رفتار در مشترکين پرمصرف بيشتر است و مشترکين معمولي و کم‌مصرف يا ظرفيت چنداني براي کاهش مصرف ندارند و يا معمولاً توان مالي کافي براي ارتقاء تجهيزات خود ندارند.
- امکان حذف يارانه‌هاي انرژي با حداقل نارضايتي عمومي
يکي از اهداف همه دولت‌ها، حذف يارانه‌هاي انرژي با کمترين تنش‌هاي سياسي و اجتماعي است. به دليل اينکه در مدل پيشنهادي، «الگو» براساس رفتار اکثريت مردم تعيين مي‌شود و قيمت انرژي براي اغلب مردم تغيير چنداني نمي‌کند، مردم از اجراي طرح استقبال مي‌کنند و نارضايتي اجتماعي به حداقل مي‌رسد.
- رعايت عدالت در توزيع يارانه‌هاي انرژي
از آنجا که در مدل IBT يارانه انرژي مشترکيني که خارج از «الگو» مصرف مي‌کنند کمتر يا حذف مي‌شود، عدالت در توزيع منابع بهتر محقق مي‌گردد. در حالت کنوني چون اغلب پلکان‌هاي تعرفه، يارانه‌اي است، مصرف بيشتر، با يارانه پنهان بيشتري همراه است که خلاف عدالت تلقي مي‌شود.
